Công ty Việt Á nâng giá bán bộ kit xét nghiệm Covid-19 gây bức xúc dư luận. Ảnh: nld.com.vn

Có lẽ những người làm ăn “lôm côm” trong kinh tế, những nhà quản lý “cấu kết” cần rút ra sự nhận biết này – điều kiện hoàn cảnh bây giờ đã khác, tính minh bạch đã được nâng cao hơn rất nhiều so với trước đây; với sự tham gia ngày càng sâu của công nghệ thông tin, việc kiểm chứng giá cả cũng không khó khăn như trước nữa. Đó là chưa nói đến chuyện tinh thần xây dựng một môi trường kinh doanh lành mạnh cũng khác trước, tức là môi trường này càng công bằng để điều kiện tham gia thị trường là như nhau đối với các doanh nghiệp; quyết tâm chính trị về phòng, chống tham nhũng cũng được đề cao hơn bao giờ hết… Cho nên việc làm gian làm dối rất dễ bị phát hiện, dù là trong quá khứ hay hiện tại.

Thế nhưng, bài học này xem ra nhiều người “chưa thuộc”. Chưa thuộc thì dễ dính ngay vào vòng lao lý. Chúng ta cứ xem, từ chuyện chuyển nhượng đất công, đầu tư mua sắm trang thiết bị, mua các loại vật tư, vật phẩm; giảm chất lượng công trình; lách luật đấu thầu… theo nhiều cách để rút ruột tiền của Nhà nước lần lượt được đưa ra ánh sáng. Gần đây nhất là chuyện câu kết nâng giá các loại máy móc thiết bị, vật tư y tế phòng, chống dịch COVID-19.

Ngẫm nghĩ thấy bài học chưa bao giờ cũ, đó là hết sức cảnh giác với sức hấp dẫn của đồng tiền. Đồng tiền, mà lại là tiền nhiều rất dễ “lòa mắt” con người! Kinh doanh lăn lộn thì không nói làm gì. Tự nhiên chỉ một cái gật đầu, một chữ ký thôi đã đưa lại cho người ta hàng đống tiền, ai mà chả ham. Nếu không ham thì tình trạng tham ô không xảy ra nhiều đến vậy? Xin nhắc lại con số cũ được công bố vào hồi đầu năm, trong một nhiệm kỳ, Ủy ban Kiểm tra Đảng các cấp đã xem xét, kỷ luật đến 13.000 tổ chức đảng và 70.000 đảng viên (tất nhiên đây không hoàn toàn là sai phạm về mặt kinh tế). Nhiều người thừa biết với cách làm gian dối rất dễ đặt họ vào một tình huống đầy rủi ro. Nhưng họ vẫn cứ làm vì hy vọng là có thể che đậy được. Bài học rút ra ở đây là, đồng tiền kiếm càng dễ thì càng phải cảnh giác để tránh. Chưa nói đến chuyện nâng giá khống để tham ô, mà ngay như thị trường cũng vậy. Một khi thị trường chứng khoán, bất động sản càng tăng giá phi mã đến độ được cho là vô lý, thì cũng đồng nghĩa với việc thị trường đối diện với những rủi ro ngày càng cao hơn. Cầm được tiền nhiều nhưng luôn luôn đặt trong trạng thái bất an và có thể mất nhiều hơn được vào bất cứ lúc nào, càng cần xem xét kỹ lưỡng để lựa chọn. Biết đâu, trong quá trình suy xét, lý trí sẽ mách bảo hãy cảnh giác với sức hấp dẫn của đồng tiền, đặc biệt là đồng tiền bất chính!

Dưới góc nhìn kinh tế, có thể một bài học nữa cũng cần cảnh giác đó là “sự tưởng thưởng”. Phàm cái gì có thưởng sẽ thúc đẩy động lực con người ta nhiều hơn. Một cuộc thi giọng hát hay, một trận bóng đá, một cuộc thi sắc đẹp… hay một cuộc thi này thi khác, thu hút nhiều người tham gia chính là vì hy vọng được tưởng thưởng, tức là được giải. Được giải thường là có tiền hoặc một danh vị nào đó, chính điều này là động lực mạnh mẽ nhất thúc đẩy cho người ta làm. Một tay ăn trộm hay một hành vi tham ô, tham nhũng cũng vậy, điều thúc đẩy họ là “sự tưởng thưởng”, tức là mong muốn được có tiền họ mới làm. Xem qua thì động lực ở hai hành vi nói trên có vẻ như nhau – đều mong muốn được tiền. Nhưng thực tế là khác, cái khác ở đây là phương thức. Đi thi đạt giải thì vui, không đạt giải thì thôi (có lẽ cũng chẳng thất vọng nhiều). Nhưng đi ăn trộm hoặc tham nhũng, thất bại (như bị phát hiện và bị bắt) thì không những không được gì mà còn mất, chẳng hạn như tù tội. Rõ ràng, cũng là sự tưởng thưởng nhưng từ hai hành vi khác nhau có thể đưa đến những kết cục rất khác nhau. Lời nhắn nhủ là, luôn luôn xem xét về sự tưởng thưởng, nhất là xem cách thức làm để được tưởng thưởng!

Nguyễn An Bình